Szczur wędrowny (Rattus norvegicus) – gatunek gryzonia z rodziny myszowatych (Muridae). Wywodzi się z Azji Południowo-Wschodniej, ale wraz z człowiekiem skolonizował wszystkie kontynenty oprócz Antarktydy.
Opis:
Jest to dość duży przedstawiciel myszy (Murinae), średnio osiągający długość 399 mm od czubka nosa do końca ogona. Ogon jest krótszy od reszty ciała, ma 15–23 cm, podczas gdy głowa i tułów mają długość 20–30 cm. Masa ciała to typowo 140–500 g, średnio 400 g. Samce są zwykle większe od samic. Populacje występujące w środowisku naturalnym mają po stronie grzbietowej szorstkie, brązowe futro, czasem z plamkami czarnych lub białych włosów, a od spodu są jaśniejsze, szare lub żółtobrązowe. Czasem spotykane są również osobniki z całym czarnym grzbietem. Odmiany hodowlane mogą mieć różnorodne ubarwienie, zazwyczaj białe, brązowe lub czarne. Uszy są typowo krótsze niż u pokrewnych gatunków, podobnie jak ogon są nieowłosione. Uzębienie lofodontyczne, szczur ma w szczęce parę siekaczy i trzy pary trzonowców.
Od podobnych gatunków, szczura śniadego (Rattus rattus) i szczura polinezyjskiego (R. exulans), różni się większą masą ciała i długością. Szczur wędrowny może być nawet trzy razy masywniejszy niż szczur polinezyjski. Szczur wędrowny ma ogon krótszy niż reszta ciała, podczas gdy u polinezyjskiego wymiary te są równe, a u śniadego ogon jest dłuższy. Odchody szczura wędrownego są niemal dwukrotnie dłuższe niż dwóch pozostałych. Szczury te różni także tryb życia, jako że szczur śniady i polinezyjski są sprawnymi wspinaczami (szczur śniady nawet buduje gniazda na drzewach), rzadko kopią nory i niechętnie pływają. Szczury wędrowne zachowują się także ostrożniej. Samica szczura polinezyjskiego ma osiem par sutków, a nie sześć jak szczury wędrowne.
Tryb życia:
Szczur wędrowny prowadzi naziemny tryb życia, jest aktywny głównie nocą i o zmroku. Kopie nory, często w pobliżu wody. Jest doskonałym pływakiem, czym zasłużył na przydomek „szczura wodnego”. Potrafi przepłynąć dystans 2–2,5 kilometra. Nory są przeważnie złożone, z komorami magazynowymi i gniazdowymi. Zwykle szczury żyją w dużych stadach, w których dominują samce. Hierarchia jest ustalana na podstawie wielkości osobnika. Kolonie mogą liczyć 200 osobników, które bronią zajmowanego terytorium przed obcymi szczurami. Areał osobniczy przy dużym zagęszczeniu szczurów ma powierzchnię mniejszą niż hektar, ale przy średnim (np. na zalesionych wyspach Nowej Zelandii) może wzrastać do 5 ha, a nawet 10 ha.
W dużych miastach Polski średnio jeden szczur przypada na jednego człowieka, choć według części ocen liczba gryzoni może być kilkakrotnie większa. Żyją do czterech lat, ocenia się, że na wolności przeważnie do dwóch.
Pożywienie:
Nocą szczury wędrują w poszukiwaniu jedzenia; potrafią nauczyć się skomplikowanej drogi do żerowisk przez sieci nor i kanałów. Znaczą drogi przy użyciu moczu. Są wszystkożerne. W miastach żywią się głównie odpadkami pozostawionymi przez ludzi. Jedzą pokarm roślinny: liście, korzenie, gałązki, nasiona, orzechy, owoce, kwiaty i warzywa. Przyczyniają się do rozprzestrzeniania nasion. Preferują jednak pokarm zwierzęcy. Zjadają bezkręgowce, jaja i padlinę, potrafią polować, atakują pisklęta i dorosłe ptaki, myszy i małe jaszczurki. Obserwowano szczury wędrowne żyjące nad morzem, które chwytały ryby łapkami. Potrafią atakować także zwierzęta większe od siebie, w tym hodowlane, jak króliki i prosięta, a zdarza się, że także ludzkie dzieci.
Znaczenie dla człowieka:
Zarówno szczur wędrowny, jak i szczur śniady boją się człowieka, są mało agresywne. Gdy widzą człowieka uciekają, lecz jeżeli nie mają dokąd – bronią się poprzez atak, rzucając się na człowieka. Potrafią skoczyć na wysokość 70–80 cm.
Szczury wędrowne są uznawane za bardzo poważne szkodniki, szczególnie ze względu na to, że pasożytują na nich wszy i pchły, które przenoszą wiele chorób groźnych dla ludzi. Należą do nich dżuma, dur brzuszny, włośnica, tularemia i leptospirozy. Same szczury szkodzą ludziom poprzez wyjadanie i zanieczyszczanie odchodami zapasów jedzenia, oraz uszkadzanie instalacji i budynków. Mogą zabijać zwierzęta domowe i hodowlane. Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa stwierdza, że w regionach dotkniętych klęską głodu konkurencja ludzi i szczurów znacznie pogarsza sytuację humanitarną, zwłaszcza że te gryzonie zjadają materiał siewny.
Rozmnażanie:
Szczur wędrowny może rozmnażać się przez cały rok, chociaż częstotliwość rozrodu wzrasta w ciepłych miesiącach roku. System rozrodczy szczurów wędrownych najlepiej można scharakteryzować jako poligynandrię. Jako zwierzęta społeczne, rozmnażają się w dużych grupach. Ruja właściwa (łac. estrus) samicy trwa sześć godzin, w czasie których może ona połączyć się z konkurującymi samcami nawet pięćset razy. Samce walczą o możliwość kopulacji. Ciąża trwa 22–24 dni, w miocie rodzi się średnio 8 młodych wymagających intensywnej opieki, o masie około 5 gramów. Oczy młodych otwierają się w 14–17 dniu życia. Młode ssą mleko matki przez 3–4 tygodnie, po czym opuszczają gniazdo. Często szczurzyce gniazdują wspólnie, razem opiekując się młodymi; w sytuacji gdy matka zginie, inne samice zaopiekują się jej młodymi. Około 18 godzin po porodzie samica ponownie wchodzi w ruję. W ciągu roku może przeciętnie wydać na świat siedem miotów, łącznie do 60 młodych.
Samice osiągają dojrzałość płciową w wieku 4 miesięcy. Samce dojrzewają wcześniej, po 3 miesiącach, ale konkurencja starszych osobników sprawia, że zwykle rozmnażają się później. Gryzonie te są aktywne płciowo do dwóch lat.
Nocą szczury wędrują w poszukiwaniu jedzenia; potrafią nauczyć się skomplikowanej drogi do żerowisk przez sieci nor i kanałów. Znaczą drogi przy użyciu moczu. Są wszystkożerne. W miastach żywią się głównie odpadkami pozostawionymi przez ludzi. Jedzą pokarm roślinny: liście, korzenie, gałązki, nasiona, orzechy, owoce, kwiaty i warzywa. Przyczyniają się do rozprzestrzeniania nasion. Preferują jednak pokarm zwierzęcy. Zjadają bezkręgowce, jaja i padlinę, potrafią polować, atakują pisklęta i dorosłe ptaki, myszy i małe jaszczurki. Obserwowano szczury wędrowne żyjące nad morzem, które chwytały ryby łapkami. Potrafią atakować także zwierzęta większe od siebie, w tym hodowlane, jak króliki i prosięta, a zdarza się, że także ludzkie dzieci.